शहरे आणि छोट्या नगरांमधील सांडपाणी तसेच औद्योगिक विभागातून विसर्जित होणारे अस्वच्छ द्रवरूप पदार्थ कोणतीही प्रक्रिया न करता किंवा अर्धवट प्रक्रिया करून नद्यांच्या प्रवाहात सोडून देणे हे देशातील नद्यांचे पाणी प्रदूषित आणि घाण होण्याचे मुख्य कारण आहे. कृषीक्षेत्रातील कचरा टाकणे, उघड्यावर मलमूत्र विसर्जन करणे, घन कचरा टाकण्याच्या जागेवरून कचरा इतस्ततः पसरणे अशी काही अ-विशिष्ट कारणे देखील नद्यांचे पाणी प्रदूषित करण्यात कारणीभूत ठरतात.
राज्य प्रदूषण नियंत्रण मंडळ तसेच प्रदूषण नियंत्रण समित्यांच्या संयुक्त सहकार्याने केंद्रीय प्रदूषण नियंत्रण मंडळ हे जल परीक्षण केंद्रांच्या देशभर पसरलेल्या जाळ्याच्या माध्यमातून देशातील नद्या आणि इतर जल साठ्यांच्या दर्जाचे नियमित परीक्षण करीत आहे. केंद्रीय प्रदूषण नियंत्रण मंडळाने सप्टेंबर 2018 मध्ये दिलेल्या अहवालानुसार, सेंद्रिय प्रदूषणाचा दर्शक असलेल्या बीओडी अर्थात जैव-रासायनिक प्राणवायूच्या मागणी पातळीचे परीक्षण केल्यानंतर असे दिसून आले की देशातील 323 नद्यांच्या प्रवाहातील 351 ठिकाणचे नद्यांचे पाणी अत्यंत प्रदूषित आहे. नद्यांवरील प्रदूषित स्थानांचे राज्य-निहाय तपशील खाली दिले आहेत:
केंद्रीय प्रदूषण नियंत्रण मंडळाने मार्च 2015 मध्ये प्रसिध्द केलेल्या आणखी एका अहवालानुसार, देशातील शहरी भागात रोज 61,948 दशलक्ष लिटर इतके मलमूत्रयुक्त सांडपाणी निर्माण होते, पण त्यावर प्रक्रिया करणाऱ्या केंद्रांची क्षमता फक्त 23,277 दशलक्ष लिटर/प्रतिदिन इतकी कमी होती.
परीक्षण यंत्रणा अधिक सक्षम करण्यासाठी तसेच स्वनियंत्रण पद्धतीद्वारे जनतेत परिणामकारक शिस्त निर्माण करण्यासाठी केंद्रीय प्रदूषण नियंत्रण मंडळाने साखर उद्योगासह सर्वात जास्त प्रदूषण निर्माण करणाऱ्या 17 विविध प्रकारच्या उद्योगांना त्यांच्या सांडपाण्यातील प्रदूषणाच्या पातळीवर लक्ष ठेवण्यासाठी अखंड सुरु असणारी परीक्षण यंत्रणा बसविण्याचे आदेश दिले आहेत. मंडळाने सन 2016-17 पासून या 17 प्रकारच्या सर्वाधिक प्रदूषण निर्माण करणाऱ्या उद्योगांमध्ये बसविण्यात आलेल्या ओसीईएमएस प्रणालीद्वारे औद्योगिक सांडपाण्याच्या प्रमाणित दर्जाचे उल्लंघन झाल्यास संगणकाधारित लघु संदेश सेवेच्या माध्यमातून इशारा देणारी यंत्रणा बसवून या उद्योगांतून होणाऱ्या प्रदूषणावर नियंत्रण ठेवले आहे.
या उपक्रमा अंतर्गत ऑक्टोबर2016 पासून जानेवारी 2021पर्यंत 27 साखर कारखान्यांचे परीक्षण करण्यात आले असून त्यापैकी 13 कारखाने प्रदूषण विषयक नियम पाळत नसल्याचे निदर्शनास आले आहे. यापैकी 3 उद्योगांना करणे दाखवा नोटीसा बजावण्यात आल्या असून पर्यावरण संरक्षण कायदा 1986 अन्वये 9 कारखाने बंद करण्याचे आदेश देण्यात आले आहेत. उर्वरित एका कारखान्याबाबत महाराष्ट्र राज्य प्रदूषण नियंत्रण मंडळाला जल कायदा 1974 आणि वायू कायदा 1981 च्या विभाग 18(1)(ब) अन्वये निर्देश दिले आहेत. परीक्षणाच्या वेळी दोषी आढळलेल्या 13 कारखान्यांपैकी 8 कारखाने आता सर्व नियम पाळत असून उर्वरित 5 कारखान्यांवरील निर्बंध अजूनही कायम आहेत.
केंद्रीय प्रदूषण नियंत्रण मंडळाला देशातील 2,968 उद्योग सर्वाधिक प्रदूषणकारक असल्याचे आढळले आहे.त्यापैकी 2,318 अजूनही कार्यरत आहेत तर 650 कारखाने संचालक/मालकांनी स्वतःहून बंद केले आहेत. या 2,318 उद्योगांपैकी 2,190 उद्योग आता पर्यावरण विषयक प्रमाणित नियमांचे पालन करत असून 128 उद्योग अजूनही नियमांचे उल्लंघन करत आहेत. यापैकी 56 उद्योगांना करणे दाखवा नोटीसा बजावण्यात आल्या असून 55 उद्योग बंद करण्याचे निर्देश देण्यात आले आहेत. 2 उद्योगांवर कायदेशीर खटले भरण्यात आले आहेत. देशातील राज्यनिहाय जीपीआय एकके खाली दिली आहेत:
राज्य/ केंद्रशासित प्रदेश निहाय जमिनीवरील प्रदूषित नद्यांची स्थाने:
| S.No. | Name Of State | Name Of Polluted River Stretches | Number | |
| 1 | Andhra Pradesh | Kundu, Tungabhadra, Godavari, Krishna, Nagavali | 5 | |
| 2 | Assam | Bharalu, Borsola, Deepar Bill, Digboi, Kamalpur, PanchnaiBrahamputra, Kharsang, Pagldia, Barak, Baroi Bega, Beki, Bhogdoi, Boginadi, Borbeel, BordoibamBeelmukh, Burhidihing, Dhansiri, Dikhow, Dikrong, Diplai, Disang, Gabharu, Holudunga, Jai Bharali, Jhanji, Kalong, Kapili, Killing, Kohora, Kulsi, Malini, Mora Bharali, Parashali, Puthimari, Ranga, Samaguri, Sankosh, Silsako, Sorusola, Son, Sonai, TengaPukhuri | 44 | |
| 3 | Bihar | Sirsia, Farmar, Ganga, Poonpun, Ram Rekha, Sikrahna | 6 | |
| 4 | Chhattisgarh | Hasdeo, Kharoon, Mahanadi, Seonath, Kelo | 5 | |
| 5 | Daman, Diu and Dadra Nagar Haveli | Damanganga | 1 | |
| 6 | Delhi | Yamuna, | 1 | |
| 7 | Goa | Sal, Mandovi, Talpona, Assonora, Bicholim, Chapora, Khandepar, Sinquerim, Tiracol, Valvant, Zuari | 11 | |
| 8 | Gujarat | Amlakhadi, Bhadar, Bhogavo, Khari, Sabarmati, Vishwamitri, Dhadar, Triveni, Amravati (Tributary Of Narmada), Damanganga, Kolak, Mahi, Shedhi, Tapi, Anas, BalehwarKhadi, Kim, Meshwa, Mindhola, Narmada | 20 | |
| 9 | Haryana | Ghaggar, Yamuna | 2 | |
| 10 | Himachal Pradesh | Sukhana, Markanda, Sirsa, Ashwani, Beas, Giri, Pabbar | 7 | |
| 11 | Jammu & Kashmir | Devika, Banganga, ChuntKol, Gawkadal, Tawi, Basanter, Chenab, Jhelam, Sindh | 9 | |
| 12 | Jharkhand | Garga, Sankh, Subarnarekha, Damodar, Jumar, Konar, Nalkari | 7 | |
| 13 | Karnataka | Arkavathi, Lakshmantirtha, Malprbha, Tungabhadra, Bhadra, Cauvery, Kabini, Kagina, Kali, Krishna, Shimsha, AsangiNalla, Bhima, Kumardhara, Netravathi, Tunga, Yagachi | 17 | |
| 14 | Kerala | Karamana, Bharathapuzha, Kadambayar, Keecheri, Manimala, Pamba, Bhavani, Chitrapuzha, Kadalundy, Kallai, Karuvannur, Kavvai, Kuppam, Kuttiyady, Mogral, Periyar, Peruvamba, Puzhackal, Ramapuram, Thirur, Uppala | 21
|
|
| 15 | Madhya Pradesh | Chambal, Khan, Kshipra, Betwa, Sone, Gohad, Kolar, Tapi, Bichia, Chamla, Choupan, Kalisot, Kanhan, Katni, Kunda, Malei, Mandakini (Mp), Newaj, Parvati, Simrar, Tons, Wainganga | 22 | |
| 16 | Maharashtra | Godavari, Kalu, Kundalika, Mithi, Morna, Mula, Mutha, Nira, Vel, Bhima, Indrayani, Mula-Mutha, Pawana, Wainganga, Wardha, Ghod, Kanhan, Kolar (Mah), Krishna, Mor, Patalganga, Pedhi, Penganga, Purna, Tapi, Urmodi, Venna, Waghur, Wena, Bindusar, Bori, Chandrabhaga, Darna, Girna, Hiwara, Koyna, Pehlar, Sina, Titur, Amba, Bhatsa, Gomai, Kan, Manjeera, Panchganga, Panzara, Rangavali, Savitri, Surya, Tansa, Ulhas, Vaitarna, Vashisti | 53 | |
| Contd… | ||||
| 17 | Manipur | Nambul, Imphal, Iril, Khuga, Khujairok, Lokchao, Manipur, Thoubal, Wangjing | 9 | |
| 18 | Meghalaya | Umkhrah, Umshyrpi, Kyrhukhla, Nonbah, Umtrew, Lukha, Myntdu | 7 | |
| 19 | Mizoram | Tiau, Tlawng, Tuipui, Tuivawl, Chite, Mat, Saikah, Tuikual, Tuirial | 9 | |
| 20 | Nagaland | Dhansiri, Dzuna, Chathe, Dzu, Dzucha, Sano | 6 | |
| 21 | Odisha | Gangua, GuradihNallah, Kathajodi, Nandirajhor, Daya, Kuakhai, BanguruNallah, Bheden, Brahamani, Budhabalnaga, Kusumi, Mahanadi, Mangala, Nagavalli, Nuna, Ratnachira, Rushikulya, Sabulia, Serua | 19 | |
| 22 | Puducherry | Arasalar, Chunnambar | 2 | |
| 23 | Punjab | Ghaggar, Satluj, Kali Bein, Beas | 4 | |
| 24 | Rajasthan | Banas, Chambal, | 2 | |
| 25 | Sikkim | ManeyKhola, Rangit, Ranichu, Teesta | 4 | |
| 26 | Tamil Nadu | Cauvery, Sarabanga, ThirumanimUthar, Vasista, Bhavani, Tambirapani | 6 | |
| 27 | Telangana | Musi, Manjeera, Nakkavagu, Karakavagu, Maner, Godavari, Kinnersani, Krishna | 8 | |
| 28 | Tripura | Burigaon, Gumti, Haora, Juri, Khowai, Manu | 6 | |
| 29 | Uttar Pradesh | Hindon, Kalinadi, Varuna, Yamuna, Gomti, Ganga, Ramganga, Betwa, Ghaghara, Rapti, Sai, Saryu | 12 | |
| 30 | Uttarakhand | Bhela, Dhela, Suswa, Kichha, Kalyani, Ganga, Kosi, Nandour, Pilkhar | 9 | |
| 31 | West Bengal | Vindhadhari, Mahananda, Churni, Dwarka, Ganga, Damodar, Jalangi, Kansi, Mathabhanga, Barakar, Dwarakeshwar, Kaljani, Karola, Mayurkashi, Rupnarayan, Silabati, Teesta | 17 | |
| Grand Total : | 351 | |||
मोठ्या प्रमाणावर प्रदूषण निर्माण करणाऱ्या उद्योगांची स्थिती:
| Sl. No. | SPCB/PCC | Total no. of industries | No. of industries closed by their own | No. of industries operational | No. of industries complying with environmental standards | No. of industries non-complying with environmental standards | No. of industries against which action is taken for non-complying with environmental standards | |||
| Show cause notice issued | Closure directions issued | Legal cases filed | Action under process | |||||||
| 1 | Andaman & Nicobar | 2 | 0 | 2 | 1 | 1 | 0 | 1 | 0 | 0 |
| 2 | Andhra Pradesh | 198 | 5 | 193 | 189 | 4 | 4 | 0 | 0 | 0 |
| 3 | Arunachal Pradesh | 97 | 8 | 89 | 63 | 26 | 3 | 23 | 0 | 0 |
| 4 | Assam | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 5 | Bihar | 84 | 34 | 50 | 50 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 6 | Chandigarh | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 7 | Chhattisgarh | 2 | 0 | 2 | 1 | 1 | 0 | 1 | 0 | 0 |
| 8 | Daman & Diu | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 9 | Delhi | 3 | 0 | 3 | 3 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 10 | Goa | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 11 | Gujarat | 22 | 4 | 18 | 18 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 12 | Haryana | 627 | 27 | 600 | 594 | 6 | 0 | 6 | 0 | 0 |
| 13 | Himachal Pradesh | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 14 | Jammu and Kashmir | 69 | 0 | 69 | 66 | 3 | 3 | 0 | 0 | 0 |
| 15 | Jharkhand | 45 | 6 | 39 | 5 | 34 | 14 | 10 | 2 | 8 |
| 16 | Karnataka | 4 | 0 | 4 | 4 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 17 | Kerala | 29 | 1 | 28 | 27 | 1 | 0 | 1 | 0 | 0 |
| 18 | Lakshadweep | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 19 | Madhya Pradesh | 2 | 0 | 2 | 2 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 20 | Maharashtra | 4 | 1 | 3 | 3 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 21 | Manipur | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 22 | Meghalaya | 2 | 0 | 2 | 2 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 23 | Mizoram | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 24 | Nagaland | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 25 | Odisha | 6 | 0 | 6 | 6 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 26 | Puducherry | 3 | 0 | 3 | 3 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 27 | Punjab | 5 | 0 | 5 | 2 | 3 | 3 | 0 | 0 | 0 |
| 28 | Rajasthan | 1 | 0 | 1 | 1 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 29 | Sikkim | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 30 | Tamil Nadu | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 31 | Telangana | 3 | 1 | 2 | 2 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 32 | Tripura | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| 33 | Uttar Pradesh | 1648 | 560 | 1088 | 1047 | 41 | 22 | 13 | 0 | 6 |
| 34 | Uttarakhand | 64 | 0 | 64 | 60 | 4 | 4 | 0 | 0 | 0 |
| 35 | West Bengal | 48 | 3 | 45 | 41 | 4 | 3 | 0 | 0 | 1 |
| Total | 2968 | 650 | 2318 | 2190 | 128 | 56 | 55 | 2 | 15 | |
केंद्रीय जल शक्ती तसेच सामाजिक न्याय आणि सशक्तीकरण राज्यमंत्री रतन लाल कटारिया यांनी आज लोकसभेत ही माहिती दिली.