कफ , वात आणि पित्त हे गुणधर्म आपल्या सगळ्यांचं माहित आहेत पण त्यावर नेमके औषधपोचार काय हे मात्र नाही. हे उपाय जाणून घेऊया.
1 ) कफ
हा गोडसर, थंड, जड, मंद, बुळबुळीत, मातीचा गंध आणि चव असणारा आहे. म्हणून कफ प्रकृती असणाऱ्यांनी कफासारखे गुण असणारे (केळं, सीताफळ, चिकू, दही, श्रीखंड) पदार्थ कमी प्रमाणात खावे. अशी प्रकृती असणाऱ्या लोकांनी जास्त वेळ झोपू नये. रात्री पाणी पिणं टाळावं. उष:पान करायचं झाल्यास गरम पाणी थोडं थोडं प्यावं. सकाळी उठताच गोड पेय किंवा गोड पदार्थ खाऊ नये. काही न खाता एकदम जेवणच घ्यावं. यात शेवटी तिखट, कडु, तुरट पदार्थ खावे. दुपारच्या वेळी गोड पदार्थ खावेत. एकूणच पातळ पदार्थ कमी घ्यावेत. जेवणानंतर बडीशोप, मिरे, हिरडे, लवंग, पानाचा विडा खावा. वाळलेला कडुलिंबाचा पाला आणि साल, सुदर्शन चूर्ण, कर्पूरादि, लवंगादि वटी तोंडात धरावी. दुपारी जेवणानंतर आराम करू नये म्हणजेच खूप वेळ झोपू नये. जेवण कमी प्रमाणात घ्यावं. तळलेले पदार्थ कमी, तर भाजलेले पदार्थ अधिक प्रमाणात खावेत. संध्याकाळी कोरडे पदार्थ, लाह्या, फुटाणे यासारखे पदार्थ खावेत. रात्रीचं जेवण कमी प्रमाणात घ्यावं. रात्री जेवायचं झाल्यास पोळी, भाकरी, भाजी, चटणी असे कोरडे पदार्थ खावेत. प्रत्येक खाण्याच्या वेळेत ६ तासाचं अंतर ठेवा. जेवल्यावर शतपावली करावी. या प्रकृतीच्या लोकांनी पिकलेलं केळं, आंबा, दुग्धजन्य पदार्थ, कच्च्या नारळाचं पाणी, थंड पाणी, नवीन चिंच हे पदार्थ टाळायला हवेत. तर मध, त्रिकटु , सुंठ, मिरी आणि पिंपळी हे पदार्थ खावेत.
2 ) पित्त-
या प्रकृतीच्या लोकांनी तिखट, आंबट, खारट पदार्थ कमी प्रमाणात खावेत तर कडु आणि तुरट पदार्थ अधिक प्रमाणात खावे. या लोकांनी केवळ गोड रसाचा वापर करू नये. नीट न पचलेले गोड पदार्थ पोटात गेल्यावर आंबतात आणि पित्त वाढवतात. तर कडु आणि तुरट चवींनी पित्त थांबतं. आहारात तेलाचा वापर कमी, तर तुपाचा वापर अधिक करावा. अधूनमधून जुलाबाचं औषध घ्यावं. काळ्या मनुकांचा काढा अशा प्रकृतीसाठी उत्तम. दिवसा झोपणं कटाक्षाने टाळावं. गोड थंड सरबतं आणि अंजीर, डाळिंब ही फळं खावीत. स्वादिष्ट विरेचन, गुलकंद आणि चौपट साखर टाकून महासुदर्शन काढा सकाळी घ्यावा. ज्येष्ठमध मिसळून त्रिफळा चूर्ण रात्री झोपताना घ्यावं. रोज काळ्या मनुका बियांसह खाव्यात. ज्येष्ठमध आणि आवळकाठी चघळावी. तुप, साखर तसंच गरम कडकडीत दूध आणि दूधाचे पदार्थ सेवन करावेत. मात्र त्याबरोबर आधी किंवा नंतर कडू, तुरट चवींचे पदार्थ घेण्यास विसरू नये. पित्त प्रकृती असणाऱ्यांनी दही, आंबट, तळलेले पदार्थ, गूळ, मीठ, हिंग, मोहरी, वांगी, गाजर, पपई, लोणचं, पापड, कारले, कुळीथ, चहा, शिळे पदार्थ, आंबवलेले पदार्थ आणि आंबट फळं टाळावीत. तर आवळ्याचा मोरंबा अधिक प्रमाणात घ्यायला हवा.
3 ) वात-
वात हा शब्द ‘त्वा, वारा’ या अर्थाचा आहे. ज्यांचा त्रास हवेने वाढतो, ती वात प्रकृती असते. अशा शरीरावर उपचार म्हणून तेल, तूप, प्राणीज चरबी पाजता येते. अंगाला तेल लावणं अत्यावश्यक आहे. गोड, आंबट, खारट पदार्थ अशा लोकांना आवडतात आणि मानवतात. तेलाबरोबर भूक वाढवणारी, पाचन सुधारणारी, शौचास साफ होणारी औषधं वापरावीत. अशा प्रकृतीच्या लोकांनी कोरडे अन्नपदार्थ, चणे, मटार, मसूर अशा डाळी खाऊ नये . शिवाय वांगी, बेसन, बटाटा, शिळे अन्नपदार्थ, काकडी, रताळी चिवडा, फरसाण, वेफर्स असे पदार्थ खाणं देखील टाळावे. मूगडाळ , तूरडाळ खाल्ली तरीही चालेल. रात्री जागरण करू नये. पदार्थ गरम असतानाच खावेत. पिष्टमय पदार्थांचं सेवन करा. जेवणात तूप असावं. नियमित कोमट पाणी प्या.