आपल्या सर्वांच्या पायाखाली एक संकट गंभीर होत चालले आहे, पण आपण बेफिकीर आहोत. कारण स्पष्ट असूनही ते वाचवण्याची जबाबदारी ज्यांच्यावर आहे त्यांनाही त्याची पर्वा नाही. परिणामी भूगर्भातील पाणी दररोज ०.०५ सेंटीमीटरने खाली जात आहे. जमिनीतील ओलावा कमी झाल्याने पिण्याचे पाणी आवाक्याबाहेर जाणार आहे. भूजल संकटामुळे अन्न आणि पिण्याच्या पाण्यावरही संकट येणार आहे. देशातील अनेक ठिकाणी ही स्थिति असून आता त्यात राजधानी दिल्लीही सामील आहे.
दिल्लीत भूजल पातळी घटतेय :
केंद्रीय भूजल आयोगाच्या (CGWB) ताज्या अहवालानुसार, दिल्ली दरवर्षी सरासरी 0.2 मीटर भूजल गमावत आहे. या अर्थाने दिल्लीचे भूजल दररोज ०.०५ सेंटीमीटरने खाली जात आहे. अहवालात असे म्हटले आहे की येथील सुमारे 80 टक्के स्त्रोत गंभीर किंवा अर्ध-गंभीर स्थितीत आले आहेत. याचा अर्थ, या भागात भूजलाचा मोठ्या प्रमाणावर उपसा होत आहे.
दुसरीकडे, इंडिया डेटा पोर्टलच्या अहवालानुसार, गेल्या 16 वर्षांत देशातील सेमी-क्रिटिकल झोनमध्ये सुमारे 50 टक्क्यांनी वाढ झाली आहे. 2004 ते 2020 दरम्यान त्यांची संख्या 550 वरून 1057 पर्यंत वाढली आहे. त्याच वेळी, याच कालावधीत सुरक्षित जलस्रोतांच्या संख्येत केवळ 10 टक्के वाढ झाली आहे.
दिल्लीतील कूपनलिकांद्वारे भूजलाचा सर्वाधिक वापर केला जात आहे. देशातील चार राज्यांमध्ये दिल्लीचाही समावेश आहे, जिथे भूजलाचा सर्वाधिक वापर केला जात आहे. दिल्ली विद्यापीठाचे प्रोफेसर शशांक म्हणतात की दिल्लीत जवळपास सर्वत्र भूजल पातळी दोन ते चार मीटरने घसरली आहे, पण यमुना पूर मैदान, मध्य दिल्ली, दक्षिण-पश्चिम आणि नजफगढजवळील उत्तर-पश्चिमच्या काही भागातही वाढ झाली आहे. जेएनयू आणि संजय वन सारख्या भागात भूजल पुनर्भरण चांगले आहे, परंतु हौजखास आणि ग्रेटर कैलास या भागात भूजलाचा अतिउपसा आहे.
34 पैकी 17 युनिट्सचे अतिशोषण झाले
अहवालात असे म्हटले आहे की, 2020 मध्ये दिल्लीतील 11 जिल्ह्यांतील 34 ठिकाणांचे नमुने तपासले असता 50 टक्के म्हणजेच 17 युनिट्सचे अतिशोषण झाल्याचे आढळून आले. सात युनिट्स (20.59%) गंभीर असल्याचे आढळले आणि आणखी सात युनिट्स अर्ध-गंभीर असल्याचे आढळले. फक्त तीन युनिट म्हणजे 8.82% सुरक्षित आढळले आहेत. दुसरीकडे राज्याच्या 1487.61 चौरस किलोमीटर क्षेत्रापैकी 769.58 चौरस किमी (51.73%) क्षेत्राचा अतिशोषण झाल्याचे आढळून आले. 348.81 वर्ग किमी (23.45%) गंभीर, 222.06 वर्ग किमी (14.93%) अर्ध गंभीर आढळले. तर केवळ 147.16 चौरस किमी (9.89%) सुरक्षित मानले जात होते.
ओल्या जमिनी ही भूजल पुनर्भरण केंद्रे:
ओलसर जमीन ही भूजल पुनर्भरण केंद्रे असल्याचे तज्ज्ञांचे मत आहे. भूजल आणि पाणथळ जमीन यांचा खोल आणि थेट संबंध असल्याचे पर्यावरणतज्ज्ञ फयाज खुडसर यांनी नमूद केले. ओलसर जमीन जिवंत राहिल्यास भूजल पातळीत कोणतेही संकट येणार नाही. अन्यथा भूगर्भातील पाणी शिल्लक राहणार नाही. दिल्ली सध्या दुसऱ्या पर्यायाकडे वाटचाल करत आहे. त्यामुळे भूजल पातळी खालावली आहे.