दिव्यांगांचे जीवन सुसह्य करण्याच्या उद्देशाने नवीन उपकरणे विकसित करणे ही निरंतर प्रक्रिया आहे. अशाच एका उपक्रमाचा भाग म्हणून, भारतीय संशोधकांनी मुक्या लोकांसाठी ‘टॉकिंग ग्लोव्हज’ विकसित केले आहेत. आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI) आणि मशीन लर्निंग (ML) वर आधारित, हा हातमोजा मुके आणि सर्वसामान्य लोक यांच्यात संवाद साधण्यासाठी उपयुक्त ठरू शकतो. लवकरच या उपकरणाचे तंत्रज्ञान आयआयटी, जोधपूरच्या स्टार्टअपद्वारे व्यावसायिकीकरण केले जाईल.
इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी (IIT), जोधपूर आणि ऑल इंडिया इन्स्टिट्यूट ऑफ मेडिकल सायन्सेस (AIIMS), जोधपूर यांच्या संशोधकांनी संयुक्त अभ्यासात विकसित केलेल्या या उपकरणाची किंमत 5000 रुपयांपेक्षा कमी असल्याचे म्हटले आहे. हे डिव्‍हाइस हँड सिग्नलला मजकूर किंवा प्री-रेकॉर्डेड व्हॉईसमध्ये रूपांतरित करण्यात मदत करू शकते. त्याचा वापर अपंग व्यक्तींना त्यांचे संदेश प्रभावीपणे लोकांपर्यत पोचविण्यात आणि स्वावलंबी जीवन जगण्यास मदत करू शकतो. संशोधकांना या शोधाचे पेटंटही मिळाले आहे. आयआयटी जोधपूरच्या संगणक विज्ञान आणि अभियांत्रिकी विभागातील प्राध्यापक सुमित कालरा आणि डॉ अर्पित खंडेलवाल आणि डॉ नितीन प्रकाश नायर (वरिष्ठ ईएनटी), डॉ अमित गोयल (प्राध्यापक आणि प्रमुख, ईएनटी) आणि एम्समधील डॉ अभिनव दीक्षित यांनी हा अभ्यास केला.
कुणाला होणार फायदा ?
दिव्यांगांचे जीवन सुसह्य करण्याच्या उद्देशाने नवीन उपकरणे विकसित करणे ही निरंतर प्रक्रिया आहे. अशाच एका उपक्रमाचा भाग म्हणून, भारतीय संशोधकांनी मूक लोकांसाठी ‘टॉकिंग ग्लोव्हज’ विकसित केले आहेत. आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI) आणि मशीन लर्निंग (ML) वर आधारित, हा हातमोजा मुका आणि सामान्य लोक यांच्यात संवाद साधण्यासाठी उपयुक्त ठरू शकतो.
प्राध्यापक सुमित कालरा म्हणाले, “हे उपकरण आजच्या जागतिक युगात कोणत्याही भाषेच्या अडथळ्याशिवाय लोकांना मुख्य प्रवाहात आणण्यास सक्षम आहे. या डिव्‍हाइसच्‍या वापरकर्त्‍यांना केवळ एकदाच शिकण्‍याची आवश्‍यकता असेल आणि त्‍यांना माहित असलेल्‍या कोणत्याही भाषेत तोंडी संवाद साधण्‍यात ते सक्षम असतील. एखाद्या व्यक्तीच्या मूळ आवाजासारखा आवाज तयार करण्यासाठी डिव्हाइसला अनुकूल केले जाऊ शकते, ज्यामुळे त्याचा वापर अधिक सक्षम होतो.”
अनेकांमध्ये पूर्वीचा आजार किंवा दुखापत झालेली अनेक प्रकरणांमध्ये बोलून संवाद साधण्याची नैसर्गिक क्षमता हिरावून घेतली जाते. ज्या रुग्णांना बोलता येत नाही त्यांच्यासाठी सांकेतिक भाषा हा संवादाचा मार्ग असू शकतो. अलिकडच्या वर्षांत, लाइफ सपोर्टसाठी इलेक्ट्रो-मेडिकल उपकरणे, इम्प्लांट करण्यायोग्य बायोमेडिकल उपकरणे आणि घालण्यायोग्य वैद्यकीय उपकरणांच्या क्षेत्रात तांत्रिक प्रगती झाली आहे, ज्यामुळे शारीरिक अपंगत्व असणार्यांना संबंधित कृत्रिम क्षमता प्रदान करण्याचा मार्ग मोकळा झाला आहे. IIT, जोधपूर आणि AIIMS, जोधपूर येथील संशोधकांनी विकसित केलेले आणि पेटंट घेतलेले नावीन्य हे या क्षेत्रातील प्रगतीच्या दिशेने एक मोठे पाऊल आहे.
असे काम करते हे उपकरण
मूक बधीर लोक, हातांच्या खुणांनी संवाद साधतात. त्यानुसार अंगठा, बोट आणि/किंवा हाताच्या मनगटाच्या संयोगाने उपकरण वापरकर्त्याद्वारे परिधान केले जाऊ शकते. उपकरणांमध्ये बसवलेल्या सेन्सर्सच्या पहिल्या सेटद्वारे इलेक्ट्रिकल सिग्नल तयार केले जातात. बोटे, अंगठा, हात आणि मनगट यांच्या हालचालींच्या संयोगाने इलेक्ट्रिकल सिग्नल तयार होतात. त्याचप्रमाणे, दुसरीकडे, इलेक्ट्रिकल सिग्नल देखील सेन्सरच्या दुसर्या संचाद्वारे तयार केले जातात. हे इलेक्ट्रिकल सिग्नल सिग्नल प्रोसेसिंग युनिटमध्ये प्राप्त होतात. प्राप्त झालेल्या विद्युत सिग्नलच्या परिमाणांची तुलना सिग्नल प्रोसेसिंग युनिट वापरून मेमरीमध्ये साठवलेल्या परिमाणांच्या पूर्व-निर्धारित संयोगांशी केली जाते. एआय आणि एमएल अल्गोरिदम वापरून, इलेक्ट्रिकल सिग्नलचे हे संयोजन किमान एक व्यंजन आणि एक स्वर यांच्याशी संबंधित फोनमध्ये रूपांतरित केले जाते.
त्यानंतर ऑडिओ ट्रान्समीटरद्वारे ऑडिओ सिग्नल तयार केला जातो, जो संबंधित ध्वनीशी संबंधित असतो आणि मशीन लर्निंग युनिटमध्ये संग्रहित स्वर वैशिष्ट्यांशी संबंधित विशिष्ट डेटावर आधारित असतो. स्वर आणि व्यंजने एकत्रित करणाऱ्या ध्वनीनुसार, ऑडिओ सिग्नल्सच्या निर्मितीमुळे भाषण तयार होते आणि कर्णबधिर लोकांना इतरांशी संवाद साधण्यास सक्षम करते. उच्चार संश्लेषण तंत्र ध्वनीचा वापर करतात, आणि म्हणून संभाषण निर्मिती कोणत्याही भाषा-विशिष्ट मर्यादांपासून स्वतंत्र असते.