पीक उत्पादन वाढवायचे? मग मधमाशा करतील मदत

नुकत्याच झालेल्या एका सर्वेक्षणानुसार भारतात कमी होत चाललेल्या परागीभवन करणाऱ्या सजीवांच्या वस्तीमुळे विविध पिकांमध्ये ०.५ ते ८० टक्के (एकूण सरासरी २६ टक्के) एवढी उत्पादनात घट दिसून आली आहे. रसायनांचा अनियंत्रित वापर, अनेक वर्षे एकाच भागात एकच पीक घेणे, जंगलांचे घटते प्रमाण अशा विविध कारणांमुळे नैसर्गिक अन्न व निवास यांचा नाश झाल्याने मधमाश्‍यांची संख्या कमी होत आहे. मध गोळा करण्यासाठी काही व्यक्तींकडून अयोग्यरीत्या धूर करण्याच्या पद्धतीमुळेही त्यांच्या संख्येत मोठ्या प्रमाणावर घट होत आहे.

भारतात मधमाश्‍यांच्या आढळणाऱ्या प्रमुख प्रजाती :

१) रॉक बी Apis Dorsata – आग्या
२) लहान मधमाशी Apis Florea– फुलोरी
३) भारतीय मधमाशी Apis Cerana Indica – सातेरी
४) युरोपियन इटालीयन बी Apis Mellifera – मेलीफेरा
५) ट्रायगुना Apis Triguna – पोळ्याचा मोहोळ
पहिल्या दोन प्रजाती आपण मधपेटीत वाढवू शकत नाही. परंतु सातेरी व मेलीफेरा प्रजाती हव्या तेथे, हव्या त्या प्रमाणात व कोणत्याही ऋतूमध्ये वाढवू शकतो.

मधमाशीद्वारे परागीभवन होणारी पिके :

१) फळझाडे व भाजीपाला – लिंबू संत्रा, मोसंबी, बदाम, सफरचंद, चेरी, अक्रोड, द्राक्ष, आंबा, डाळिंब, नारळ, आवळा, पपई, स्ट्रॉबेरी, टरबूज, भेंडी, वांगी, टोमॅटो, कारली, पडवळ, भोपळा, काकडी आदी.
२) कडधान्ये व तेलवर्गीय पिके – कापूस राई, सूर्यफूल, चवळी, मटकी, उडीद, तूर, मूग, वाल, घेवडा आदी.
३) बीजोत्पादनासाठी – कोबी फ्लॉवर, कोथिंबीर, मुळा, कांदा, मेथी, गाजर, लवंग आदी.
४) तृणधान्य पिके – ज्वारी बाजरी व मका.

मधमाशीद्वारे होणारे परागीभवन टिकविण्यासाठी काळजी :

– प्रति हेक्‍टर विस्तारात मधपेट्यांची किती संख्या असावी हे त्या पेटीतील मधमाश्‍यांची संख्या, अन्य परागीभवन करणाऱ्या कीटकांची संख्या, पिकाचे क्षेत्र, शेजारील शेतातील पीक आदी घटकांवर अवलंबून असते.
– मधपेट्या पिकाच्या २० टक्के फुलावस्थेत शेतात ठेवाव्यात.
– मधमाश्‍या सुमारे ११.३ कि.मी. पर्यंत दूर जाऊ शकतात; परंतु परागीभवनासाठी अर्धा कि.मी. अंतर असावे.
– पेटी सायंकाळच्या वेळी शेतात ठेवावी. पेट्या जवळ जवळ न ठेवता विरुद्ध दिशेला ठेवाव्यात. पेटीच्या वर विविध रंगीत फलक (बोर्ड) लावावेत. जेणेकरून मधमाशी पेटी ओळखू शकेल.
– शेतात फूल येण्यापूर्वी कीड-रोगनियंत्रण करूनच पेट्या ठेवाव्यात.

मधमाशी व परागीभवन करणाऱ्या अन्य कीटकांचे संरक्षण :

– शेतात मध्यभागी अथवा एका कोपऱ्यात मधमाशी मोठ्या प्रमाणात आकर्षित होईल अशी झाडे लावून “बी पार्क’ तयार करावे. त्यात कोणते रासायनिक कीडनाशक फवारू नये.
– ऊस, केळी, आंबा, पपई, चिकू आदींमध्ये मधमाशीला उपयोगी अशा मेथी, राई (मोहरी), वाल आदी पिके घ्यावीत.
– मध गोळा करणाऱ्या लोकांना धुराचा उपयोग न करता वैज्ञानिकरीत्या मधमाशीला नुकसान न करता मध गोळा करण्याचे प्रशिक्षण द्यावे.
– सामाजिक वनीकरण योजनेअंतर्गत जास्तीत जास्त विस्तारात निलगिरी, नीम, बोर, जांभूळ आदी वृक्षांची लागवड करावी.

मधमाशीला फुलांकडे आकर्षित करण्यासाठी :

– साखरेच्या द्रावणाच्या भांड्यात ज्या त्या पिकाची फुले थोडा वेळ बुडवून ठेवावीत. त्यानंतर हे द्रावण मधमाशीला खुराक म्हणून ठेवावे.
– शेतात साखरेच्या पाण्याची किंवा बी “ऍट्राक्‍टंट’ची फवारणी करावी. जास्त प्रमाणात पाणी दिल्याने फुलांचा रस आकर्षक राहत नाही.
– मधपेटी अशा ठिकाणी ठेवावी, की जेथे सूर्योदयाची पहिली किरणे पेटीच्या दरवाजावर पडतील, जेणेकरून मधमाशी लवकरात लवकर कार्यान्वित कार्यान्वित होईल.
मधमाशी व अन्य उपयुक्त मित्रकीटकांना कीटकनाशकांमुळे होणारे नुकसान ही एक महत्त्वाची बाब आहे.

मधमाशीला विषबाधा होण्याची कारणे :

१) फुलोरा अवस्थेत पिकांवर कीडनाशक फवारणी केल्यास मधमाश्‍यांना मोठ्या प्रमाणात हानी पोचते.
२) तणनाशकांच्या वापरानेही फुलोरा अवस्थेतील तणांवर भ्रमण करण्यास मधमाशीला अडथळा उत्पन्न होतो.
३) जास्त वारे वाहत असताना केलेल्या फवारणीमुळे फुलोरा अवस्थेत असणाऱ्या पिकांवर किंवा तणांवर कीडनाशक उडून तेथे परागीभवन व परागकण गोळा करण्याची क्रिया मंदावते.
४) जे पाणी मधमाश्‍या पिण्यासाठी अथवा पोळे थंड ठेवण्यासाठी वापरतात, अशा पाण्यात कीडनाशक मिसळले गेल्यास त्यातून विषबाधा होऊन मधमाश्‍यांची वस्ती कमी होते.

विषबाधा कमी करण्याचे उपाय:

१) बीजप्रक्रिया करावी. त्यामुळे पिकाच्या वाढीच्या सुरवातीच्या काळात कीटकनाशकांचा वापर टाळता येतो.
२) एकात्मिक रोग-कीडनियंत्रण पद्धतींचा अवलंब करावा. जैविक नियंत्रणाला अधिक महत्त्व द्यावे.
३) मधमाश्‍यांना घातक रासायनिक कीडनाशके फवारण्यापूर्वी संबंधित मधमाशीपालक किंवा शेतकऱ्याला कळवावे. जेणेकरून ते मधपेटी दुसरीकडे हलवू शकतील किंवा योग्य काळजी घेतील.
४) फुलोरा अवस्थेतील पिकांवर मधमाशीला घातक कीडनाशकांची फवारणी शक्‍यतो टाळावी.
५) फवारणीवेळी रसायन जमीन, गवत किंवा जवळच्या शेतातील पिकांवर उडून जाणार नाही याची काळजी घ्यावी.
६) भुकटी रूप कीडनाशके फवारणीच्या कीडनाशकांपेक्षा जास्त नुकसानकारक असतात. दाणेदार कीडनाशके मधमाशीला कमी नुकसान करतात.
७) कीडनाशकांची फवारणी शक्‍यतो मधमाशीच्या भ्रमणकाळाव्यतिरिक्त म्हणजे सकाळी लवकर किंवा सायंकाळी उशिरा करावी.
८) फवारणीनंतर तापमान कमी राहण्याची शक्‍यता असल्यास अशा वेळी कीटकनाशकांची फवारणी टाळावी.

मधमाशीसाठी जास्त हानिकारक कीटकनाशके:

अबामेक्‍टीन १.९ टक्के, ऍसिटामिप्रीड २० टक्के SP, थायोमिथोक्‍झाम ७० टक्के WP/ २५ WG, ऍसिफेट ७५ टक्के SP, इमिडाक्‍लोप्रीड १७.८ टक्के SL, सायपरमेथ्रीन २५ टक्के EC, इन्डोक्‍झाकार्ब १४.५ टक्के SC, प्रोफेनोफॉस ४० टक्के EC, डायमिथोएट ३० टक्के EC, डायक्‍लोरव्हॉस ७६ टक्के EC, इमामेक्‍टीन बेन्झोएट ५ टक्के SG, क्‍लोरपायरिफॉस २० टक्के EC
मध्यम हानिकारक कीटकनाशके: डेल्टामेथ्रीन ७६ टक्के EC, नोव्हॅल्युरॉन १० टक्के EC, स्पिनोसॅड ४५ टक्के SC, फोरेट १० टक्के G, ऑक्‍सिडिमेटॉन मिथाईल २५ टक्के EC
कमी हानिकारक कीटकनाशके : ब्युप्रोफेझीन २५ टक्के SC, डायकोफॉल १८.५ टक्के EC, प्रोपारगाईट ५७ टक्के EC, वनस्पतिजन्य व जैविक कीटकनाशके

-डॉ. मिलिंद जोशी, विषय विशेषज्ञ (पीक संरक्षण), कृषी विज्ञान केंद्र, बारामती